رژیم بعثی عراق در طول جنگ تحمیلی، به صورت گسترده ای از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کرد. جنگ شیمیایی از مرداد ماه 1362 و در جریان عملیات والفجر2 شروع شد. استفاده از تسلیحات شیمیایی در سه سال اول جنگ بسیار ناچیز و محدود و به صورت آزمایشی بود، ولی از آغاز عملیات خیبر ارتش عراق استفاده از این جنگ افزارها را به عنوان بخشی از تاکتیک خود در مقابله با نیروهای پیادۀ ایران و این جنگ افزارها را به عنوان بخش مؤثری از توان رزمی خود به شمار آورد.

در اوایل جنگ تحمیلی، رژیم عراق برای نخستین بار در منطقۀ شلمچه به طور محدود از سلاح شیمیایی استفاده کرد. برای دومین بار این اقدام در منطقۀ میمک تکرار شد. از آذر ماه 1361 ارتش بعثی به طور پراکنده از سلاح های شیمیایی و به ویژه از عوامل تاول زا به منظور در هم شکستن سازمان رزمی قوای ایران در تک های شبانه استفاده کرد. پس از عملیات محرم و در روز اول آذر 1361 نیز ارتش بعثی با گازهای اشک آور و شیمیایی به جبهۀ عملیات محرم حمله کرد. این در حالی بود که ایران تا آن زمان برای دفاع در مقابل این سلاح خطرناک فکری نکرده بود.[i] ارتش عراق از دی ماه 1359 تا اوایل مرداد 1362 جمعاً 25 بار از گازهای شیمیایی علیه رزمندگان اسلام استفاده کرد که بر اثر آن 20 نفر شهید و حدود 40 نفر مصدوم شدند.[ii] گفتنی است در مرداد ماه سال 1362 ارتش عراق جنگ افزارهای شیمیایی خود را در پیرانشهر و حوالی پنجوین به کار گرفت.

از آغاز عملیات خیبر در اسفند ماه 1362، ارتش عراق به کارگیری گستردۀ گازهای تاول زای خردل را علیه رزمندگان اسلام آغاز کرد.

ارتش بعثی در جریان عملیات خیبر، سلاح شیمیایی را به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای مقابله با رزمندگان پیاده به کار گرفت. بر اثر حملات شیمیایی عراق در روزهای اول عملیات خیبر 40 نفر از رزمندگان اسلام شهید و 2700 نفر مصدوم شدند.[iii] فقط در 48 ساعت اول حملات شیمیایی، تعداد 100 بمب گاز خردل با وزن حدود 5 تن بر سر رزمندگان اسلام فروریخت که درنتیجۀ آن 1100 نفر مصدوم شدند. حال 150 نفر از آنان نیز وخیم بود.[iv] همچنین بیشترین بمباران های شیمیایی هواپیماهای عراقی در شط علی که عقبۀ نیروهای ایرانی در هور محسوب می شد، انجام گرفت.

نخستین گروه مصدومان شیمیایی این حملات که 8 هواپیمای عراقی آنان را بمباران شیمیایی کرده بودند، در عصر روز 7 اسفند 1362 به بیمارستان صحرایی تخلیه شدند.[v] کسانی که در معرض این گازها قرار گرفته بودند، دچار سوختگی شدید در نقاط مرطوب بدن مانند ریه ها، چشم ها و سوختگی صورت و دست ها شده بودند. درمجموع در عملیات خیبر 8 درصد مصدومان شیمیایی شهید شدند.[vi]

ایران به منظور معالجۀ مصدومان شیمیایی، تعدادی از آنان را در هفتۀ دوم اسفند ماه 1362 به کشورهای اتریش و سوئد اعزام کرد. این اقدام باعث شد محافل خبری غربی نسبت به جنایات عراق در استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی واکنش نشان دهند، طوری که اولاف پالمه نخست وزیر سوئد و دبیرکل سابق سازمان ملل در روز 19 اسفند 1362 از مصدومان شیمیایی ایرانی در یکی از بیمارستان های استکهلم بازدید کرد. با بررسی بمب های سمّی عمل نکرده در جبهه ها نیز مشخص شد سلاح های شیمیایی عراق، ساخت روسیه است. در بعدازظهر همین روز نیز جزایر مجنون هدف حملۀ شیمیایی (گاز خردل) 3 هواپیمای عراقی قرار گرفت که بر اثر آن 543 نفر از مدافعان آسیب دیدند.[vii] استفاده از سلاح های شیمیایی تا روز 30 اسفند 1362 ادامه یافت. در این روز بر اثر کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی از نوع گاز عصبی تابون در منطقۀ هورالهویزه و جزایر مجنون، 6 نفر از رزمندگان اسلام شهید[viii] و 370 نفر آنها مجروح شدند.[ix]

پس از اینکه عراق سلاح های شیمیایی را به کار گرفت، به دعوت جمهوری اسلامی هیئتی از کارشناسان سازمان ملل متحد از 23 اسفند 1362 به مدت یک هفته به ایران سفر کرد. این هیئت پس از بررسی و بدون آوردن نام عراق، در 7 فروردین 1363 کاربرد بمب های شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را در جریان عملیات خیبر تأیید کرد. آنها استفاده از گازهای خردل و عناصر فلج کنندۀ اعصاب را نیز تأیید کردند. خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، هنگام ارائۀ گزارش کارشناسان به شورای امنیت سازمان ملل گفت: محاسبات تمامی اعضای هیئت، ادعاهای مربوط به استفاده از سلاح های شیمیایی را تأیید می کند و من جز ابراز تأسف، چیزی برای گفتن ندارم.

خبرگزاری رویترز نیز در 7 فروردین 1363 درباره استفاده عراق از سلاح های شیمیایی چنین نوشت: دیپلمات های مطلع در تهران گفتند مهم ترین بخش گزارش کارشناسان، تأیید استفاده از عامل عصبی تابون بوده است. آنها گفتند این گاز را آلمان نازی در جنگ جهانی دوم تکمیل و مورد استفاده قرار داد که اثرات هولناک و رنج آوری دارد. آنها گفتند عراق ظاهراً متوسل به استفادۀ وسیع از بمب های سولفوری خردل و گاز اعصاب شده است که هم زمان با پیشروی ایرانیان در ماه گذشته به صورت بمباران های هوایی و آتش توپخانه مورد استفاده قرار گرفته است.[x]

جا داشت در آن زمان شورای امنیت سازمان ملل، دولت عراق را به دلیل تخطی از پروتکل 1925 ژنو در مورد کاربرد سلاح های شیمیایی محکوم کند، ولی چنین اتفاقی نیفتاد. البته شورای امنیت در بیانیۀ ضعیفی و بدون نام بردن از کشور خاصی، استفاده از سلاح های شیمیایی را محکوم و بر لزوم پایان جنگ عراق و ایران تأکید کرد. وزارت خارجۀ امریکا هم به کارگیری سلاح های شیمیایی را محکوم کرد.[xi] این در حالی بود که پس از عملیات خیبر، ارتش عراق استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی را در قبال هر عملیات ایران ادامه داد و به مرور بر حجم و تنوع گازهای شیمیایی خود افزود.

مجموعاً ارتش عراق با استفاده از حدود 100 عراده توپ و تعدادی هواپیما، حدود 3 هزار گلوله و هزار بمب شیمیایی را تا عمق 80 کیلومتری عملیات خیبر به 90 هدف پرتاب کرد. بر اثر این اقدام حدود هزار نفر از رزمندگان ایرانی شهید شدند و 5 هزار نفر نیز به شدت صدمه دیدند.

[i]. اکبر هاشمی رفسنجانی، پس از بحران (کارنامه و خاطرات سال 1361)، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ پنجم، 1386، ص 227.

[ii]. عباس فروتن، جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن، تهران: نشر طبیب، 1382، ص 94.

[iii]. هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت (کارنامه و خاطرات سال 1363)، پیشین، ص 31.

[iv]. فروتن، پیشین، ص 103.

[v]. فروتن، پیشین، ص101.

[vi]. رفیقدوست، برای تاریخ می گویم، پیشین، ص274.

[vii]. همان.

[viii]. هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش (کارنامه و خاطرات سال 1362)، پیشین، صص 393، 396، 408 و 405.

[ix]. فروتن، پیشین، ص 109.

[x]. هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت (کارنامه و خاطرات سال 1363)، پیشین، ص 44.

[xi]. همان، ص 54.